همدان
همدان - همدان - آرامگاه بوعلی 
ارتفاعات استان همدان، بیشتر در جهت شمال غربی- جنوب شرقی و در شمال، مرکز و جنوب قرار گرفته اند و هر یك از این ارتفاعات، شامل بخشی از كوههای مختلف ایران است.۱- ارتفاعات شمالی: در قسمت شمال غربی كوه های مركزی ایران قراردارند و مرز بین استان همدان واستان قزوین است. جنس كوه های این بخش، از سنگ های آذرین بیرونی وسنگ های آهكی تشکیل شده اند.
۲- ارتفاعات میانی: شامل سلسله کوه های الوند است كه به موازات ارتفاعات شمالی، از مرزهای غربی استان شروع شده و تا حوالی شهر ازندریان در نزدیكی جاده ی همدان ـ ملایر ادامه دارد. قله ی الوند با ارتفاع ۳۵۷۴ متر از سطح دریا دراین سلسله کوه قراردارد. جنس این كوه ها از سنگ های آذرین درونی یعنی گرانیت است. غار معروف به علیصدر، در ۷۵ كیلومتری شمال غربی همدان دراین تشكیلات به وجود آمده است.
۳- ارتفاعات جنوبی: این ارتفاعات كه به كوه های گرو معروف اند مانند ارتفاعات شمالی و میانی استان، جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی دارند و بخشی از كوه زاگرس محسوب می شوند . این كوه ها به صورت دیواره ای بین استان های همدان و لرستان كشیده
شده اند و جنس آنها، از سنگ های آهكی است. مرتفع ترین قله ی این كوه به نام كوه ورخاش به ارتفاع ۳۶۳۹ متر، حد فاصل استان های همدان و لرستان است.به طور کلی؛ كوههای استان همدان در تقسیم‌بندی كوههای ایران جزو رشته‌كوه‌های غربی و مركزی كشور است كه جهت آنها مانند كوههای مركزی از شمال‌غرب به جنوب‌شرق است و بیشتر ایام سال پوشیده از برف بوده و به همین علت, سرچشمه‌ی رودخانه‌ها و چشمه‌سارهای فراوان است. از مهمترین کوه استان می توان به كوه الوند در شهر همدان اشاره کرد. این کوه به عنوان بزرگترین پدیده‌ی خارایی از دوران چهارم زمین‌شناسی محسوب می شود که بر اثر نفوذ توده‌های آذرین در دوره های پیش به وجود آمده است. این رشته‌كوه که جزو پیشکوه های داخلی زاگرس است در شمال‌غرب به كوه خدابنده‌لو سنندج و كوه چهل‌چشمه كردستان و از جنوب شرق به ارتفاعات راسوند و كوه وفس اراك متصل می شود. جنس ارتفاعات الوند گرانیتی بوده و دارای کوه های صخره ای و سنگی است. سنگ های کشتی، سنگ های سنگ ضربدار، ارسباران، شیب منفی قله كلاغ لان، كلاهك قله، سنگ پاندوله، كلاهك كلاغ دروازه تخت نادر از جمله کوه های سنگی الوند هستند.
۴- كوه های پراكنده: در حد فاصل ارتفاعات شمالی، میانی و جنوب شرقی استان، كوه هایی به طور پراكنده واقع اند كه از جمله ی آنها می توان قلی آباد و قره داغ را در شهرستان كبودرآهنگ، کوه سرده و کوه گرمه را نام برد.
همچنین از دیگر ارتفاعات استان می توان به: چنگ الماس در شمال دهستان مهربان، لشكر در؛ در شرق ملایر، كوه سفید در جنوب غرب ملایر، گرین یا گرو در جنوب نهاوند، قره‌داغ در شمال كبودرآهنگ، آلمابلاغ در حد فاصل اسدآباد و بهار،
كمر زرد در شمال نهاوند، كوه وفس در شرق همدان، گلیان در جنوب تویسركان، خان گرمز در غرب تویسركان، یزدجرد در شمال نهاوند، سلسله کوه های خرقان بین دشت‌های رزن و بویین‌زهرا، کوه كركس، قزل ارسلان اشاره کرد.
یکی دیگر از ناهمواری های استان وجود دشت ها در این منطقه است، این دشت ها از نظر نحوه ی پیدایش به دودسته؛ دشت های تراکمی و دشت های فرسایشی یا دشت های کاوشی تقسیم می شوند. دشت های تراكمی در اثر انباشت آبرفت ها در مناطق پست به وجود آمده اند و دشت های فرسایشی نیز در اثر تخریب وجابه جایی مواد سازنده ی ارتفاعات ایجاد شده اند. در این استان و در کوهستان الوند، دشت های کوچکی وجود دارد، كه سطح آنها از چمن زار پوشیده شده و چشمه های زیادی در آنها جاری است و با توجه به اینكه از سطوح مسطحی برخوردارند، به صورت محل استراحت و اطراق كوهنوردان در آمده اند. مهم ترین این دشت های کوچک عبارتند از: میدان میثاق، تخت نادر، چمن شاه نظر و تخت رستم.
سومین ناهمواری موجود در استان همدان وجود دره های سرسبز در این منطقه است. از آن جمله: دره حیدره، دره دیوین یا دیو یجین، دره شهرستانه، دره سركان، دره فاران، دره آرتیمان، دره گزندر و سرابیو و دره دارستان هستند.
آب وهوای استان همدان، تحت تاثیر عرض جغرافیایی، ارتفاع، مكان، امتداد كوه ها و فاصله از دریاست. جابه جایی توده های هوا در تعیین نوع آب وهوای هرمنطقه نقش مهمی دارد. توده های هوایی كه استان را تحت تاثیر قرار می دهند عبارتند از:
- توده های شمالی: این توده هوا در ماه های سرد سال از عرض های شمالی كشور حركت می كند، هوای استان را تحت تاثیر قرار میدهد وسبب كاهش دما وبارندگی بیشتر به صورت برف است.
- توده های جنوبی : این توده هوا در ماه های گرم سال از عرض های جنوبی كشور ومنطقه حركت می كند.استان را تحت تاثیر قرارمیدهد و موجب افزایش دما وكاهش یا قطع بارندگی می شود.
- توده های غربی: این توده ها در ماه های مرطوب به سال یعنی از آبان تا خرداد، از غرب، جنوب غرب وشمال غرب وارد كشور شده وموجب افزایش نسبی دما وبارندگی در سطح استان می شود.
به طور كلی آب وهوای استان در نتیجه وجود كوه های مرتفع ، رودخانه ها وچشمه سارهای فراوان و پرآب وپستی وبلندی های زیاد، متغیر است. بدین ترتیب كه هوای دره های شمالی كوه الوند، سرد وهوای دره های بخش مركزی ملایم است. زمستان های این استان سرد، پربرف و باران وتابستانهای آن معتدل است. چشمه های موجود در استان شامل: حوض نبی، چشمه تخت نادر، چشمه كلاغ لان، چشمه قاضی، چشمه ملك، هفت چشمه، چشمه خسرو، چشمه بهشت آب، چشمه افعی و چشمه آب مروارید هستند.
همچنین رودخانه‌های استان همدان که از چشمه‌سارها و کوه های استان تغذیه می‌شوند، معمولا در فصل تابستان با افزایش دمای هوا، به جز رود گاماسیاب و سیمینه‌رود بقیه‌ی رودها، خشك و یا به پایین‌ترین حد آب‌دهی می‌رسند. مهمترین رودهای استان همدان عبارتند از: رود قره‌چای یا سیاه‌رود، رود قره‌سو، رود تلوار، رود سیمینه‌رود، رود خاكو، رود دره مرادبیگ، رود عباس‌آباد، رود گردنه‌ی اسدآباد، رود همه‌كسی، ابوك، ارزانفود و فرجین.
با روی کار آمدن هخامنشیان؛ کوروش، پادشاه سرزمین انشان یا انزان، در حدود شوش از نواحی ایلام جنوبی كه قلمرو او و پدرانش در آن ایام تابع حكومت پادشاهان خاندان دیااكو محسوب می شد، با شورش بر ضد «آستیاگ» و پیروزی بر او، هگمتانه ـ اكباتان، همدان ـ را گرفت. کوروش، خزاین و ذخایر تختگاه ماد را هم بر اساس روایت یك كتیبه بابلی، به انشان برد و سرانجام به فرمانروایی طوایف ماد در ایران خاتمه داد. غلبه سریع او بر قلمرو ماد كه بلافاصله بعد از سقوط همدان تحت تسلط او در آمد، در نزد پادشاهان عصر موجب دلنگرانی شد. كوروش برای مقابله با اتحادیه ای كه با شركت لیدیه، بابل و مصر بر ضد او در حال شكل گرفتن بود، خود را ناچار به درگیری با آنها یافت.با حمله اسکندر مقدونی در سال ۳۳۰ ق.م شهر همدان ویران شد، ولی به دلیل موقعیت استراتژیك آن تبدیل به مقر نظامی او شد.
بر اساس كتاب‌های یونانی، هگمتانه به عنوان پایتخت مادها، هخامنشیان، سلوكیان، اشكانیان و ساسانیان محسوب می شد، با این حال تردیدهای بسیاری درباره دوره تاریخی این شهر باستانی وجود دارد. آثار به دست آمده از تپه هگمتانه که شامل تعدادی سفال با کاربرد خانگی متعلق به دوره اشکانی و سکه های مفرغی است، نشان میدهد شهر هگمتانه در دوره اشكانیان مورد استفاده قرار می‌گرفت.
در اواخر دوره سلوكی شهر همدان محل تلاقی وبرخورد متعدد آنان با اشكانیان بود تا اینكه سرانجام در سال ۱۵۵ ق.م، مهرداد اشكانی این شهر را متصرف گردید. از دوره اشكانی و سلوكی، مجسمه شیر سنگی و بقایای یك گورستان در شهر همدان وآثار مختصری از «معبد لائودیسه» در شهر نهاوند برجای مانده است. همدان یكی از آخرین پایگاه های مقاومت پارتی ها در برابر حكومت تازه نفس ساسانی بود . از «آرتا باز» پسر «اردوان پنجم» كه پس از مرگ پدرش درنبرد باسپاهیان اردشیر بابكان، رهبری مبارزها را که به مدت سه سال ـ یعنی تا ۲۳۰ میلادی ـ طول کشید، بر عهده داشت، سكه های یك درهمی كه محل ضرب آن همدان در سال ۲۲۷ میلادی است، برجای مانده است.
همچنین در دوره ساسانی همدان یكی از ضرابخانه های این حكومت بوده است وسكه های متعددی از این دوره در این شهر كشف شده است. در یك كتابچه به زبان پهلوی بنام شهرها كه در زمان قباد ـ ۵۰۰ میلادی ـ نوشته شده بنای همدان به یزد گرد اول نسبت داده شده كه این امر نشان دهنده انجام اقدامات عمرانی مهمی در این زمان در شهر مزبور است.
همزمان با حمله مسلمانان به ایران، فتح همدان در سال ۶۴۵ میلادی، چنان از اهمیت بالایی برخوردار بود که اعراب فتح آن را پس از فتح نهاوند، بزرگترین پیروزی خود بر ساسانیان شمرده اند. در منابع تاریخی، پس از وقوع جنگ نهاوند وغلبه مسلمانان، حاكم ایرانی شهر همدان با اعراب قرارداد صلح منعقد کرد ولی این معاهده دوامی نیافت وشهر در سال ۲۶ هجری به دست مسلمانان افتاد وبه تدریج بعضی از طوایف عرب در آن ساكن شدند و بنی سلمه، ریاست شهر را بر عهده گرفت.
از اواسط قرن سوم اداره شهر به عهده سادات علوی كوچیده به آنجا قرارگرفت كه به عنوان علویان وسپس با نام علاء الدوله های همدان مدت ۴ قرن این مقام را به صورت مورثی در دست داشتند.
نوشته های تاریخی دوره اسلامی؛ از این شهر با عنوان همدان یاد كرده اند وآن را قدیمی ترین شهر جبال ذكر كرده و قدمت آن را به عصر اسطوره ای ایران رسانیده اند. ابوعلی كاتب همدانی، مورخ قرن سوم وچهارم هجری در خصوص شهر همدان آورده كه: « همدان شهری بزرگ وقدیمی بوده اما به وقت اسلام از این شهر تنها «سپید دژ» باقی مانده بود وبعضی خانه ها درحوالی آن واعراب آن را «قصر ابیض» می خواندند سپس آن را دیواری ساختند وچهار دروازه وبه مدتی نزدیك آن را باطل گردانیده وعمارت در افزودند ». در سال ۲۶۰ هجری قمری این عمارت را نخستین رئیس علوی شهر همدان بناكرده بود.
در سال ۳۱۹ هجری قمری، مرداویچ زیاری موسس آل بویه اولین رییس علوی شهر راکشت وشیر سنگی معروف را از دروازه های شهر به خاك افكند.
در سال ۳۴۵ هجری قمری شهر براثر زلزله خسارت فراوان دید وتشنجات مذهبی نیزدرسال ۳۵۱ هجری قمری جان بسیاری از مردم را گرفت. در قرن ۴ و ۵ كشمكش های فراوانی بین سلسله های حسنویه، دیلمیان وكاكویه درهمدان كه یكی از مراكز عمده جنگ وستیز میان آنها بود رخ داد.
در اواخر قرن پنجم هجری قمری، حکومت شهر به دست خاندان محلی این منطقه یعنی، خاندان آل بویه جبال، افتاد و همدان، پایتخت حکومت آل بویه جبال شد.
حمله سپاه مغول در سال های ۶۱۸ و ۶۲۲ هجری قمری، بسیاری از آبادی ها وشهرهای استان از جمله همدان را یكسره دستخوش ویرانی ساخت عده ی زیادی از اهالی آن در دفاع از شهر در مقابل سپاه مغول جان خود را از دست دادند. اندكی بعد شهركی در حومه شمالی شهر سابق بنام همدان نو گرفت.
در دوره ایلخانیان این شهر تا حدودی اهمیت سابق را باز یافت ودر زمان وزارت، خواجه رشیدالدین فضل اله همدانی در سال ۷۱۸ هـ. ق، شهر همدان مورد توجه خاص بود. بایدوخان مغول در سال ۶۹۵ در آنجا تاج گذاری كرد و برای بازسازی خرابی ها و آبادانی آن كوشید. ولی متاسفانه از آبادانی این شهر زمان کمی گذشته بود که لشكریان تیمور، این شهر را تصرف و ویران کردند. پس از آن همدان برای مدت حدود ۳۰۰ سال تا حدودی به فرا موشی سپرده شد.
اما با روی کارآمدن دولت صفویه، همدان دوباره از نعمت آبادانی بهره مند شد. ایجاد كاروانسراها، مدارس، پل ها در شهر همدان ودیگر نقاط استان از جمله در تویسركان بیانگر توجه صفویان به امر آبادانی شهرهاست. از بناهای مهم دوره صفویه می توان به امامزاده حسین، كاروانسرای تاج آباد، پل كوریجان در روستای كوریجان، پل جهان آباد در فامنین، مدرسه شیخ علیخان زنگنه، پل و كاروانسرای فرسفج در تویسركان وپل خسرو آباد وآب انبار در اسد آباد اشاره كرد.
پس از انقراض حکومت صفویه و بروز هرج ومرج در سال ۱۱۳۶ یا ۱۱۳۸ هجری، شهر همدان به تصرف احمد پاشا، والی عثمانی در آمد و بر اثر مقاومت مردم در برابر سربازهای عثمانی جز شماری اندك از اهالی باقی نماند. ۶ سال بعد از این واقعه، نادر شاه افشار توانست شهر را از مهاجمین باز پس گیرد، ولی در پاییز سال ۱۱۴۴ هجری، برای بار دوم عثمانی ها آن جا تصرف کردند. سرانجام در سال ۱۱۴۵ هجری، به موجب پیمان نامه ای میان ایران وعثمانی شهر همدان بطور قطع به ایران واگذار شد.
دردوره زندیه، همدان در دست امیران خاندان زندیه بود ودر سال ۱۱۹۳ هجری، علی مرادخان، نوه خواهری كریم خان زند، بعد از مرگ وی دم از استقلال زد وهمدان را به عنوان پایتخت خود برگزید و به نام خود سكه ضرب كرد كه برروی آن ها از همدان باعنوان «بلده طیبه» حک شده است.
با روی کار آمدن دولت قاجاریه در سال ۱۲۰۵ هـ. ق، آغا محمد خان قاجار همدان را تصرف وقتل عام كرد و برج و باروی آن را ویران ساخت. ولی در طول حكومت قاجاریان موقعیت شهر همدان به تدریج تثبیت شد. بازسازی واحداث بازار ومسجد جامع همدان – تویسركان وملایر از یادگارهای این دوره می باشد.
در جنگ جهانی اول نیز شهر همدان وآبادی ها وشهرهای دیگر استان به ترتیب به اشغال قوای روس وعثمانی وانگلیس درآمد وشهر همدان، ستاد سپاهیان آنها بود. در همین زمان، همدان دچار قحطی سختی شد.
جكسن انگلیسی، كه در سال ۱۹۰۳ میلادی، در بازدیدی که از همدان داشت، نوشته است: « شهر از نظر امور اداری به چهار ناحیه و یا محله تقسیم می شود كه هریك را كدخدایی جداگانه است واین كدخدا در برابر حاكم مسئول است وشغل او عملاً موروثی است. وی می افزاید كه بیش از ۵۰۰ دكان پر مشتری در بازار همدان وجوددارد ودر جوار این بازار بیش از ۵۰ كاروانسرا قرار دارد كه در تهیه اشیا و ادوات مورد لزوم گروه بیشماری بازرگانان وزوار كه ازاین شهر می گذرند در جنب وجوش اند وكارشان سخت پررونق است ،همچنین شصت گرمابه عمومی پر مشتری در این شهر وجود دارد.»
در آخر بد نیست اشاره کرد که: به عقیده برخی از محققین؛ بنای همدان به دست نخستین پادشاه ماد یعنی، دیاكو صورت نگرفته. چراکه در «كتیبه تیگلات پلیسراول»، اسم «همدانا» نوشته شده است. شاید دیاكو بر آبادی وجلال آن افزوده و آنجا را مقر حكمرانی خود قرار داده است.
- اقوام ترک: در شمال وغرب استان ، به ویژه درشمال وغرب شهرستان همدان ساكن می باشند.
- اقوام لر و لك: در شهرستان های ملایر، نهاوند وبخش مستقرند.
- اقوام فارس: بیشتر ساكنان مركز استان را تشكیل می دهند واز قدیمی ترین مردم این منطقه یعنی از دوران مادها محسوب می شوند.
- اقوام كرد: درغرب، شمال غرب ودر مجاورت استانهای كردستان وكرمانشاه سكونت دارند.
در بخش دامپروی، شیوه دامداری استان همدان بیشتر به شکل سنتی است. شرایط اقلیمی، تنوع آب وهوا، وجود مراتع وسیع و ییلاقی بودن منطقه، برای عشایر دام دار، اهمیت فراوانی دارد.
استان همدان همچنین، از نظر معادن بسیار غنی است و مهمترین معادن آن گرانیت، سنگ آهك، سنگ ساختمانی، فلدسپات، سرب، روی، نقره آهنگران، گچ، لیمونیت، سیلیس، تراورتن و سنگ آهن است.
علاوه بر موارد ذکر شده؛ در استان همدان صنایع دستی بیش از صنایع ماشینی گسترش دارد و دارای اهمیت بالایی است. مهمترین صنایع دستی استان قالی بافی، سفالگری، گیوه بافی، كفش دوزی، پوستین دوزی و دباغی است.
صنایع ماشینی استان به دو بخش: صنایع سبک و صنایع سنگین تقسیم می شود. از صنایع سبك استان، كارخانه صنعتی تولید شیشه است كه در غرب ایران كم‌نظیر و از نظر ظرفیت تولیدی منحصر به فرد است . این كارخانه در حال حاضر انواع استكان، لیوان، شیشه و نظایر آن را تولید می‌كند. سایر صنایع سبك استان عبارت‌اند از: صنایع غذایی، نساجی و چرم‌سازی، سلولزی، شیمیایی، كانی غیرفلزی، برق و الكترونیك و صنایع فلزی.
و اما در بخش فعالیت صنایع سنگین استان می توان به صنایع: ریخته‌گری چدن و تولید ادوات كشاورزی، ماشین‌آلات ساختمانی و راه‌سازی، سوپاپ انواع خودرو و شركت فولاد همدان اشاره کر د.
- صنایع دستی: سفال، سرامیک، کالاهی چرمی چون کیف و کفش، فرش، گلیم، جاجیم، منبت کاری، گیوه، صابون محلی.
- صنایع شیرینی: انگشت پیچ، شیر شیره، باسلق، پشمک، نقل و نبات، گز، شاطه حلوا.
- محصولات کشاورزی و دام پروری: انگور، آلو، گردو، بادام، سیر، مویزه، کشمش سبز و تیزابی، قیسی، شیره انگور، رب گوجه فرنگی، سماق، عسل.
اسدآباد: باغ های دربند، پارک جنگلی، تالاب پیرسلیمان، تالاب حسن آباد چهار دولی یا چم شو، دشت ممنوعه اسعدآباد، طبیعت بهمن دره، طبیعت دره خنداب، طبیعت گردنه اسدآباد، طبیعت ارتفاع های حفاظت شده آلما بولاغ، طبیعت دشت اسدآباد، کهریز فصلی روستای بیتروان، کهریز روستای چنار علیا.
بهار: دامنه رشته کوه الوند، حاشیه رودخانه سیمینه رود، حاشیه رودخانه خدابنده لو، طبیعت روستای وهنان، طبیعت روستای وهنان، طبیعت روستای حیدره قاضی خان، طبیعت شهر لالجین.
تویسرکان: آبشار اللو سرکان، پارک نبوت، پناهگاه شکار ممنوع خان گرمز، دامنه کوه کمر زرد، دامنه کوه کلیان، دامنه کوه سیاه دره، چشمه دار توت تقی آباد، چشمه کمره سازیان، چشمه دروغه در قلی لاله، طبیعت دره هیلاق، طبیعت دره گاومیش دره، طبیعت دره خرس دره، طبیعت دره خنجر بیگ، طبیعت دره تخت در گنبله، طبیعت دره سرکان، طبیعت دره آرتیمان، طبیعت دره گزندر، طبیعت دره شهرستانه، طبیعت روستای گشانی، منطقه ییلاقی فاران.
رزن: پارک جنگلی ملت، چشمه آب معدنی قینرجه، حاشیه رودخانه خمیگان، حاشیه رودخانه قوری چای، منطقه شکار ارتفاعات بقراطی.
کبودرآهنگ: دامنه کوه قلعه آباد، چشمه بوقانی، چشمه باقلاما، غار علیصدر، غار سراب، غار سوباشی، غار آهکی قلی آباد، قله بوقاطی، طبیعت دره خلج دره، طبیعت دره قره داغ، طبیعت روستای وصله، طبیعت روستای سراب، طبیعت روستای آلان.
ملایر: بام ملایر، پارک ترافیک کوهسار، تالاب فصلی آقا گل، حاشیه رودخانه حرم آباد، حاشیه رودخانه ملایر، دامنه کوه لشگر، دامنه کوه قصر قجر، دامنه کوه سرده، زیستگاه حیات وحش لشگر.
نهاوند: طبیعت منطقه سرآب گیان، طبیعت منطقه سراب گاماسیاب، طبیعت منطقه سراب ملوسان، طبیعت منطقه فارسبان، طبیعت منطقه سراب کنگاور کهنه، چشمه علی، چشمه دو خواهران، چشمه چاله اولاد، چشمه ملا محمد طاهر.
همدان: آبشار گنج نامه، آبشار دوزخ دره، پیست اسکی تاریک دره، دامنه الوند، دریاچه سد اکباتان، غار هیزج، غار آق قایا، غار بگلیجه، طبیعت دره های عباس آباد، طبیعت دره حیده، طبیعت امام زاده کوه، طبیعت دره زینا.
اسدآباد: آب انبار شاه عباس، امام زاده پیرسلیمان، بنای یادبود سید جمال الدین اسدآبادی، پل شکسته خسروآباد، روستای تاریخی ملهم دره، روستای تاریخی خنداب، روستای تاریخی خنداب، روستای تاریخی حبشی، حمام نیلوفری، حمام گلستان، کتیبه آقاجان بلاغی، مسجد سلطانی، مسجد میرزا آقاجانی، مقبره امام زاده سیدان یا سیاحتی، موزه مردم شناسی.
بهار: آرامگاه شیخ محمد بهاری، امام زاده عسگر ، پل مهاجران، تپه تاریخی مهاجران، تپه تاریخی سیمین زاغه، کاروانسرای رسول آباد، کاروانسرای تاج آباد، مسجد جامع مهاجران.
تویسرکان: آرامگاه حبیَقوق نبی، آرامگاه میر رضی الدین آرتیمانی، آرامگاه ابوالمحجن یا کمر بسته، امام زاده زید بن علی یا شاه زید، امام زاده سلطان ابراهیم، بازار سرپوشیده یا راسته بازار، روستای تاریخی قلعه سفید، زیارتگاه امام زاده ناصر، حمام سرابی، خانه دکتر اقتداری، خانه عباسی، خانه مسعودی، قلعه اشتران، قلعه شاهزادگان یا محله شاهزادگان، قنات چاه اسماعیل، کاروانسرای شاه عباسی، مدرسه شیخ علیخان زنگنه، مسجد زرهان، مسجد باغوار، مسجد سرابی.
رزن: امام زاده اظهر، امام زاده هود ، بنای تاریخی امام زاده هود.
کبودر آهنگ: امام زاده زبیده خاتون، امام زاده ذوالفقار، امام زاده راهب، حمام اعظم، حمام داق داق آباد، حمام قدیمی روستای باشقورتاران، سد توریستی شیرین سو، سد توریستی مبارک آباد، قلعه کیکاووس، قلعه قیزلر، قلعه سی باشقورتاران، قلعه طراقیه.
ملایر: آتشکده نوشیجان، امام زاده اسماعیل سرابی یا امام زاده کوه، بازار قدیمی ملایر، باغ های تاریخی ملایر، باغ سیف الدوله، برج سامن، تپه تاریخی گوراب یا حوراب، تپه سیاه چقا ، پل مرویل، پل زمان آباد، حمام بلور ایمانی، حمام قدیمی روستای علمدار، خانه قدیمی لطفعلیان، خانه قدیمی منصوری، خانه مصدقی، شهر زیر زمینی سامن، قلعه باستانی انوج، قلعه باستانی نوشیجان، قلعه دامون، قلعه سلیمان خان بور بور، قلعه پری، کاروانسرای میرفتاح، یا حلاج ها، کاروانسرای شیخ الملوکی، مسجد عاشورا، مقبره سیف الدوله، مقبره بابا حسین، یخچال میر فتاح.
نهاوند: تپه باستانی گیان، روستای باستانی، حمام حاج آقا تراب، قنات قیصریه، قنات چشمه ، قنات پهلوان ، قنات گلشن ، مقبره نعمان ابن مقرن یا بابا پیر، معبد سلوکی یا لائودیسه.
همدان: آرامگاه استر، آرامگاه مردخای، آرامگاه عارف قزوینی، امام زاده عبدالله، امام زاده یحیی، امام زاده حسین، امام زاده اسماعیل یا امام زاده کوه، امام زاده هادی بن علی، امام زاده اهل بن علی، بازار همدان، برج قربان، بقعه خضر، پل آبشینه، تپه هگمتانه، تپه پیسا، حمام حاج تراب، حمام تاریخی قلعه، سرای قلمدانی، شهر باستانی هگمتانه، قبر اسکندر، قلعه دختر یا قیز قلعه سی، کاخ هگمتانه، کتیبه های گنج نامه، گنبد علویان، مسجد جامع، مجسمه شیر سنگی، مقبره بوعلی سینا، مقبره بابا طاهر عریان، میدان امام، موزه تاریخ طبیعی همدان، موزه بوعلی سینا.